سوسیالیسم و انحصارگرایی بلای جان توسعه ایران
گون آیدین: انحصار یکی از بزرگ‌ترین موانع رشد اقتصادی در ایران است که باعث کاهش نوآوری، افزایش قیمت‌ها، افت کیفیت محصولات و ناکارآمدی در تخصیص منابع شده است. این در حالی است که تجربه جهانی نشان داده، اقتصادهای مبتنی بر بازار آزاد و رقابتی بسیار موفق‌تر از اقتصادهای دولتی و انحصاری عمل کرده‌اند.
گون آیدین، در اقتصاد مبتنی بر بازار آزاد، بازار است که در آن، قیمت‌ها و میزان تولید کالاها و خدمات بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود و دولت کمترین میزان مداخله را دارد. از مزایای اقتصاد بازار آزاد می‌توان به افزایش رقابت و بهبود کیفیت محصولات، کاهش قیمت‌ها و افزایش قدرت خرید مردم، افزایش نوآوری و رشد فناوری، افزایش بهره‌وری و کارآمدی در تولید و جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی اشاره کرد.
بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، مانند ایالات متحده، آلمان، کره جنوبی و ژاپن، اقتصادهای خود را بر مبنای رقابت آزاد و کاهش مداخله دولت شکل داده‌اند و به همین دلیل، شاهد رشد اقتصادی پایدار و افزایش رفاه عمومی بوده‌اند.
چرا سوسیالیسم و انحصارگرایی بلای جان اقتصاد ایران شده است؟
برخلاف اقتصاد آزاد، در مدل سوسیالیستی و دولتی، بسیاری از صنایع و بخش‌های کلیدی اقتصاد تحت کنترل مستقیم دولت قرار دارند و رقابت در آن‌ها یا وجود ندارد و یا بسیار محدود است. در این نوع اقتصاد، دولت تلاش می‌کند که با سیاست‌های حمایتی و یارانه‌ای قیمت‌ها را کنترل کند و اشتغال ایجاد کند، اما نتیجه آن معمولاً رکود، ناکارآمدی و فساد گسترده است.
مشکلاتی که اقتصاد انحصاری در ایران به وجود آورده در حدی گستره است که گریبان مردم و جامعه را گرفته است. زمانی که تنها چند شرکت وابسته به دولت یا نهادهای شبه‌دولتی در یک بازار فعالیت کنند، رقابتی برای بهبود کیفیت و کاهش قیمت وجود ندارد.
نمونه بارز این مشکل را می‌توان در صنعت خودروسازی ایران مشاهده کرد. در ایران، تولید خودرو در اختیار دو خودروساز اصلی، یعنی ایران‌خودرو و سایپا قرار دارد که به دلیل حمایت‌های دولت و عدم اجازه ورود رقبای خارجی، بازار را در انحصار خود دارند. به دلیل انحصار این دو شرکت، مصرف‌کنندگان مجبور به خرید خودروهای بی‌کیفیت با قیمت‌های گزاف هستند.
در حالی که با قیمت‌های خودروهای داخلی می‌توان صاحب باکیفیت‌ترین ماشین‌های روز دنیا شد، اما در سایه اقتصاد دولتی، چیزی جز ارابه‌های مرگ نسیب مردم کشور نمی‌شود.
در اقتصادی که دولت دست بالا را دارد، مدیریت ناکارآمد و بوروکراسی گسترده باعث کاهش بهره‌وری و هدررفت منابع می‌شود. شرکت‌های دولتی، به دلیل نبود رقابت، انگیزه‌ای برای بهبود عملکرد خود ندارند و معمولاً هزینه‌های بالایی هم که دارند را از جیب مردم تأمین می‌کنند.
همچنین در اقتصادی که نهادهای وابسته به دولت و خصولتی‌ها میدان‌دار هستند، بخش خصوصی انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری ندارد، زیرا فضای رقابتی سالمی وجود ندارد. در نتیجه، بسیاری از سرمایه‌گذاران، سرمایه‌های خود را از کشور خارج می‌کنند.
وقتی دولت در همه بخش‌های اقتصادی نقش اصلی را بازی کند، مردم نیز به دولت وابسته می‌شوند و به جای ایجاد کسب‌وکارهای جدید، به دنبال استخدام در نهادهای دولتی هستند. این موضوع باعث کاهش خلاقیت، کاهش کارآفرینی و افزایش بیکاری در بلندمدت می‌شود.
چگونه می‌توان از اقتصاد انحصاری فاصله گرفت؟
برای حل مشکلات اقتصادی ناشی از انحصار، باید سیاست‌های اقتصادی ایران به سمت آزادسازی و رقابتی شدن بازارها حرکت کند.
خصوصی‌سازی واقعی و شفاف یکی از راه‌های معالجه بیماری اقتصاد دولتی در ایران است، به گونه‌ای که، به جای واگذاری شرکت‌های دولتی به نهادهای شبه‌دولتی، این شرکت‌ها باید به بخش خصوصی واقعی سپرده شوند.
خصوصی‌سازی باید بر اساس رقابت سالم و شفافیت کامل صورت گیرد، به طوری که بخش خصوصی واقعی توان ورود به این حوزه را داشته باشد و انحصار جدیدی شکل نگیرد. همچنین، نظارت دقیق بر روند خصوصی‌سازی ضروری است تا از فساد و سوءاستفاده‌های احتمالی جلوگیری شود.
دولت باید موانع قانونی و بوروکراتیک را کاهش دهد تا کسب‌وکارهای جدید بتوانند وارد بازار شوند و رقابت عادلانه‌ای شکل بگیرد. حذف امتیازات ویژه برای شرکت‌های دولتی و تسهیل فرآیند تأسیس و فعالیت شرکت‌های خصوصی از جمله اقداماتی است که به این هدف کمک می‌کند.
همچنین دولت باید سیاست‌هایی اتخاذ کند که سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را برای ورود به بازار ایران تشویق کند. کاهش قوانین سختگیرانه، تضمین امنیت اقتصادی و اصلاح نظام بانکی از جمله اقداماتی است که می‌تواند منجر به جذب سرمایه شود.
بسیاری از بخش‌های اقتصادی ایران، از جمله انرژی، خودروسازی و قطعه‌سازی و ... تحت سلطه شرکت‌های انحصاری قرار دارند. آزادسازی این صنایع و ایجاد فرصت برای رقابت می‌تواند کیفیت خدمات و محصولات را بهبود بخشد و هزینه‌ها را کاهش دهد.
و اما کلام آخر، اقتصاد ایران به‌شدت از انحصار و سیاست‌های اقتصادی سوسیالیستی آسیب دیده است. تجربه جهانی نشان می‌دهد که کشورهایی که اقتصاد خود را بر مبنای رقابت آزاد و کاهش مداخلات دولتی بنا نهاده‌اند، موفق‌تر عمل کرده‌اند. برای حرکت به سمت توسعه، ایران باید از مدل اقتصاد بسته و انحصاری فاصله بگیرد و فضایی ایجاد کند که در آن کسب‌وکارهای خصوصی بتوانند رقابت سالمی داشته باشند. تنها از این طریق می‌توان به رشد اقتصادی پایدار، افزایش کیفیت محصولات و بهبود رفاه عمومی دست یافت.
نویسنده: علیرضا مردی
