گسترش نادرست شهری؛ عامل تشدید آلودگی هوای تبریز

گون آیدین،رابطه توسعه نادرست و تشدید آلودگی هوا: تبریز یکی از قطب‌های صنعتی ایران است و در دهه‌های گذشته، بیشتر صنایع بزرگ و آلاینده، ازجمله پتروشیمی، نیروگاه حرارتی، کارخانه‌های فولاد، سیمان و صنایع شیمیایی در غرب تبریز مستقر شده‌اند. از سوی دیگر، الگوی وزش باد در این منطقه، غالباً از غرب به شرق است، به این معنا که آلودگی ناشی از این صنایع، مستقیماً به سمت مناطق مسکونی منتقل می‌شود.

در بسیاری از شهرهای توسعه‌یافته، صنایع آلاینده در جهتی مستقر می‌شوند که بادهای غالب، آلودگی را از شهر دور کند، اما در تبریز، این مسئله نادیده گرفته شده و نتیجه آن، انباشت مداوم آلاینده‌ها در داخل شهر و مناطق در حال توسعه در شرق و جنوب‌شرق است.

همچنین، با افزایش جمعیت و نیاز به مسکن، توسعه شهر تبریز به‌جای گسترش متوازن یا تمرکز بر بهینه‌سازی مناطق داخلی، به‌طور عمده به سمت شرق و جنوب‌شرق پیش رفته است. مناطقی مانند باسمنج، خاوران، مرزداران و ائل‌گلی، که در دهه‌های گذشته عمدتاً روستا یا زمین‌های کم‌تراکم بودند، اکنون به مناطق مسکونی پرتراکم تبدیل شده‌اند.

مشکل این توسعه نامتوازن این است که این مناطق دقیقاً در مسیر بادهای آلوده قرار گرفته‌اند. به بیان ساده، هرچه شهر بیشتر به سمت شرق گسترش یابد، آلودگی بیشتری در آن تجمع پیدا می‌کند و تهویه طبیعی تبریز بیش از پیش دچار اختلال می‌شود.

علاوه بر مشکلات ناشی از وزش باد، موقعیت جغرافیایی تبریز نیز در افزایش آلودگی نقش مهمی دارد. وجود رشته‌کوه‌های عینالی در شمال و زمین‌های مرتفع در جنوب، باعث شده است که تبریز مانند یک کاسه طبیعی محصور شود.

در فصول سرد، این شرایط جغرافیایی موجب پدیده وارونگی دما (اینورژن) می‌شود؛ به این معنا که لایه‌ای از هوای سرد، روی شهر قرار می‌گیرد و مانع از خروج آلاینده‌ها می‌شود.

در نتیجه، گازهای سمی ناشی از خودروها، صنایع و سیستم‌های گرمایشی در سطح پایین جو گیر افتاده و کیفیت هوای شهر به‌شدت کاهش می‌یابد. این وضعیت، به‌ویژه در زمستان‌ها، باعث افزایش مشکلات تنفسی و بیماری‌های ریوی در میان شهروندان می‌شود. در کنار تمام این مشکلات، کمبود فضای سبز نیز به تشدید آلودگی در تبریز دامن زده است.

برخلاف بسیاری از کلان‌شهرهای دنیا که توسعه شهری را همراه با ایجاد کمربندهای سبز و پارک‌های بزرگ پیش می‌برند، در تبریز، سرانه فضای سبز به‌ویژه در مناطق در حال توسعه، بسیار پایین‌تر از استانداردهای جهانی است.

این در حالی است که پوشش گیاهی نه‌تنها به جذب آلاینده‌ها کمک می‌کند، بلکه با تولید اکسیژن، کاهش دما و بهبود کیفیت هوا، نقش مهمی در کاهش اثرات وارونگی دما دارد. با این حال، توسعه شهری در تبریز عمدتاً بدون در نظر گرفتن این ضرورت پیش رفته است.

راهکارهای پیشنهادی برای کاهش بحران آلودگی:

1. توقف گسترش بی‌رویه به شرق و تمرکز بر توسعه متوازن: به‌جای ادامه روند گسترش به شرق، باید بر افزایش تراکم در مناطق مرکزی و شمال‌غربی شهر تمرکز شود. بلندمرتبه‌سازی و بهینه‌سازی فضاهای شهری می‌تواند جایگزین توسعه افقی و پراکنده شود.

2. انتقال تدریجی صنایع آلاینده به خارج از محدوده شهری: یکی از راه‌حل‌های اساسی برای کاهش آلودگی، انتقال صنایع سنگین به مناطق دور از شهر، به‌ویژه به سمت جنوب‌غربی تبریز است، جایی که آلودگی تولیدشده توسط بادهای غالب به خارج از محدوده شهری هدایت شود.

3. توسعه کمربندهای سبز و افزایش فضای سبز شهری: ایجاد پارک‌های گسترده در غرب تبریز، کاشت درختان مقاوم در برابر سرما و توسعه فضای سبز در خیابان‌های پرترافیک، می‌تواند نقش مهمی در کاهش آلودگی داشته باشد.

4. توسعه حمل‌ونقل عمومی پاک و کاهش وابستگی به خودروهای شخصی: یکی از منابع اصلی آلودگی در تبریز، تردد بالای خودروهای شخصی است. افزایش تعداد اتوبوس‌های برقی، گسترش مترو و ایجاد مسیرهای ویژه دوچرخه‌سواری می‌تواند به کاهش ترافیک و آلودگی کمک کند.

5. بهبود نظارت بر صنایع آلاینده و تصویب قوانین سخت‌گیرانه‌تر:

باید نظارت دقیق‌تری بر عملکرد صنایع پرخطر صورت گیرد و با نصب فیلترهای صنعتی و اجرای استانداردهای زیست‌محیطی سخت‌گیرانه، از انتشار گازهای آلاینده در سطح شهر جلوگیری شود.

در نهایت، توسعه شهری نباید بدون در نظر گرفتن تأثیرات زیست‌محیطی و اقلیمی انجام شود. در تبریز، گسترش نادرست به سمت شرق و بی‌توجهی به الگوهای وزش باد، موجب شده است که بحران آلودگی هوا روزبه‌روز شدیدتر شود.

اگر همین روند ادامه یابد، تبریز در آینده‌ای نه‌چندان دور، به یکی از آلوده‌ترین شهرهای ایران تبدیل خواهد شد. اکنون زمان آن رسیده که با برنامه‌ریزی علمی، مدیریت شهری آگاهانه و اجرای سیاست‌های زیست‌محیطی هوشمند، مسیر توسعه تبریز را اصلاح کنیم. آینده‌ای پاک و سالم برای این شهر، تنها در گرو تصمیمات درست امروز است.

نویسنده: امین طبقچی